Warum sie nicht
verschwanden –
Das Namensgedächtnis
Friedrichshainer StraßenStraßenumbenennungen bieten Zündstoff. Ein solcher Eingriff stört und durchbricht die Gewohnheit. Plötzlich bekommt ein Name einen neuen symbolischen Wert.
„Die Geschichte könnt ihr nicht auslöschen“, erwidern die Gegner einer Umbenennung den Befürwortern oft. Meinen sie damit die Geschichte der Person, der Stadt, des Ereignisses, auf die ein Name verweist? Die Stadt Grünberg? Den Kommunisten Marchlewski? Oder meinen sie den Akt der Namensgebung, das politische und kulturelle Selbstverständnis, das dazu geführt hat, auf die Stadt Grünberg oder den Kommunisten Marchlewski im öffentlichen Raum zu verweisen? Sind Straßennamen Relikte? Oder sind es absichtlich platzierte Monumente, die nicht Vergangenheit, sondern das vergängliche Selbstverständnis einer Gesellschaft repräsentieren?
Oft sind sie beides, meistens noch viel mehr. Denn nicht jedes Mal, wenn sich ein Bezugsrahmen ändert, ein Regime stürzt oder ein Zeitgeist wechselt, ändert sich auch der Straßenname. Aber seine Bedeutung, sein bisheriger gedanklicher Kontext kann sich ändern oder erweitern. Die neun Straßen entstanden zwischen 1881 und 1912 (auch an den anderen Stellen). Und darum geht es auch bei dieser Aktion: Kontexte verstehen und erweitern. Uns treibt keine Absicht nach Umbenennung. Sondern wir fragen, warum sind sie noch da, die „polnischen“ Straßen mit den deutschen Namen in diesem Kiez? Was bedeuten sie jetzt? Was folgt daraus? Das birgt auch Zündstoff.
Friedrichshain war nach dem Zweiten Weltkrieg Teil Ostberlins, und hatte damals noch weitere Straßen, die auf Orte in Schlesien, Pommern, der Neumark, Großpolen, West- oder Ostpreußen verwiesen. Warum wurde eine Memeler, eine Tilsiter, eine Posener und eine Breslauer Straße umbenannt? Warum eine Glatzer, eine Proskauer, eine Graudenzer und eine Krossener Straße nicht?
Seit 1945 und den Abkommen von Jalta und Potsdam, teils auch schon seit 1919/20, gehörten diese Orte nicht mehr zu einem deutschen Staat, sondern wurden polnisch oder auch sowjetisch. Die deutschen Bewohner und die, die als solche galten, waren gezwungen, ihre Heimatorte zu verlassen. Das machte die Friedrichshainer Straßennamen nicht obsolet. Sie störten jedoch das Bild von der „Oder-Neiße-Friedensgrenze“, das die DDR aufzubauen versuchte.
Die SED-Führung vertrat außenpolitisch offensiv die Gebietsabtritte. Bereits 1950 unterzeichnete sie das Görlitzer Abkommen mit Polen, in dem sie alle Ansprüche auf Gebiete östlich von Oder und Neiße aufgab, in Abgrenzung zur BRD, die einen solchen Vertrag bis nach der Wiedervereinigung hinauszögerte. Diese später als „verordnete Freundschaft“ bezeichnete Politik half dem von mörderischer deutscher „Lebensraum“-Politik, von Krieg, Genozid und Zwangsmigrationen geschüttelten Mittel- und Osteuropa, zur Ruhe zu kommen. Sie war ein tieferer geschichtspolitischer Bruch mit der jahrhundertelangen Ostkolonisation seit dem Deutschen Orden, die spätestens seit dem Kaiserreich zur „deutschen Zivilisationsleistung“ stilisiert wurde.
Innerhalb der Bevölkerung der DDR dürfte der Verzicht auf die Ostgebiete zunächst nicht auf mehr Akzeptanz gestoßen sein als in Westdeutschland. Mehr als vier Millionen „Umsiedler“ oder „Neubürger“ befanden sich in der Nachkriegszeit in der DDR. Diese von der SED-Führung eingeführten Bezeichnungen sollten das Konfliktpotential deckeln und die Gewalterfahrung tabuisieren, die diese Menschen mitbrachten. Selbst haben sich die meisten von ihnen als Vertriebene, bestenfalls als Flüchtlinge betrachtet. Wer in der Öffentlichkeit darüber sprach, machte sich verdächtig. Namen wie „Schlesien“ zu nennen, galt als revanchistisch und staatsfeindlich-westdeutsch. Die Lebensgeschichten von knapp einem Viertel der Bevölkerung waren aus dem offiziellen Diskurs verbannt, denn ihre Erinnerungen wären Hinweise auf die Vertreibungen gewesen.
Indirekt waren das auch die Friedrichshainer Straßennamen, die auf einmal etwas Verlorenes repräsentierten, an untergegangene deutsche Städte erinnerten. Schon nach dem Ersten Weltkrieg rückten die Namen teilweise in diesen gedanklichen Kontext vom „verlorenen“ oder „bedrohten deutschen Osten“, als Teile des Reichsgebiets mit Städten wie Posen und Graudenz an Polen abgetreten worden waren und andere näher an die Grenze zu den damals verfeindeten polnischen Nachbarn rückten. Im Zusammenhang mit dem verhassten Versailler Vertrag standen die deutschen Namen im öffentlichen Raum auch für die Machtoption auf die Revision des Vertrags.
Ursprünglich taten sie das nicht, sondern sie waren den Herkunftsregionen ihrer Bewohner entnommen. Ab den 1870ern strömten massenhaft Einwanderer in die rasant wachsende Metropole Berlin. Die Friedrichshainer Mietshausquartiere, nach dem Hobrechtplan von 1862 erbaut, schufen Wohnraum für hunderttausende Neuankömmlinge aus den Ostgebieten des Deutschen Reichs. Die neun Straßen entstanden zwischen 1881 und 1912 und erhielten ihre Namen wie damals üblich per Königlicher Kabinettsorder.
Die Einwanderer stiegen aus dem Zug am damaligen Ostbahnhof am Küstriner Platz (heute Franz-Mehring-Platz), der Endstation der Ostbahn, die Königsberg, heute Kaliningrad, mit der Hauptstadt verband. Später fuhr die Bahn bis zum Schlesischen Bahnhof (der heutige Ostbahnhof), wo die Züge aus Breslau ankamen. Die meisten kamen mit wenig, sie strandeten zunächst in der rauen Gegend um den Ostbahnhof, viele blieben dort. Im Kiez gab es Bordelle, Opiumhöhlen und Banden von Schutzgelderpressern, aber auch soziale Einrichtungen und Theater. Später lieferten sich hier SA-Truppen und Kommunisten Straßenschlachten. Historiker sprechen mal vom „Baltenviertel“, mal vom „Ostpreußenviertel“.
Genau dieser soziale Brennpunkt war es, der Anfang der 50er Jahre städtebaulich neu gestaltet und dabei auch namenspolitisch umgeforstet wurde. Laut dem Historiker Detlef Krenz ging es der SED dabei um die „soziale Befriedung“ dieser Gegend,
die für überkommene Klassenkämpfe stand. Im Zuge der ersten Umbenennungswelle 1950/51, die schon wenige Wochen nach Unterzeichnung des Görlitzer Vertrags begann, wurde zum Beispiel aus der Posener Straße die Wedekindstraße, aus der Breslauer Straße Am Ostbahnhof, der zuvor noch Schlesischer Bahnhof hieß. Aus der Bromberger wurde die Helsingforser Straße, aus der Memeler die Marchlewskistraße. Aber die Verbindungsstraße zwischen den letzten beiden durfte weiter Pillauer heißen, obwohl in Pillau/Baltijsk nun der westlichste sowjetische Flottenstützpunkt lag. Ebenso blieben kleinere Straßen, die auf Orte oder auch Persönlichkeiten (Simon Dach) des nun sowjetischen Memellands verwiesen. Die Graudenzer Straße blieb, obwohl sie im Zuge des Nationalen Aufbauprogramms schon 1952 modern-sozialistisch bebaut war. Ihre Umbenennung war 1948 in einem Dokument des Magistrats damals noch von ganz Berlin schon beschlossene Sache. Durchgeführt wurde der Beschluss nie.
Die Motive für Umbenennungen überlagern sich, die Gründe bleiben oft uneindeutig. Die genannten Städte waren aus Sicht damaliger DDR-Offizieller prominente Orte des „Bösen“: Posen stand für den deutsch-polnischen Antagonismus, Bromberg für den Blutsonntag, der Memelfluss muss sie an das „Lied der Deutschen“ und großdeutsche Vereinigungsträume erinnert haben, Breslau, das 1945 „bis zum letzten Mann“ gehalten werden sollte, an den „totalen Krieg“.
Auch die große Danziger/Elbinger Straße im nördlichen Friedrichshain verwies auf neuralgische Erinnerungsorte in Polen. Und als große Verbindungsstraße Ostberlins war sie Arbeiterführern oder linken Vordenkern vorbehalten, hier dem alten Komintern-Sekretär Georgi Dimitroff.
Die Umwidmung des Küstriner Platzes zugunsten des marxistischen Autors Franz Mehring, passend zum Neubau des Verlagshauses der Parteizeitung „Neues Deutschland“, schloss 1971 die Neugestaltung des alten Migrantenviertels ab. Ein Zeitungsartikel vom 22.04.1971 rückt das Ereignis in den historischen Kontext des Ortes, an dem „nicht nur bitterste Not, sondern auch machtvolle Klassenkämpfe erlebt wurden“ und an den nun „die Journalisten des ND in moderne und zweckmäßig mit hochleistungsfähigen Anlagen ausgestattete Arbeitsstätten einziehen“. Damit schien endgültig die alte Zeit überwunden, in die auch die 1945 völlig untergegangene preußische Festungsstadt Küstrin fiel, nun jenseits der Oder gelegen.
Insgesamt 39 Straßen und Plätze wurden in Friedrichshain zwischen 1945 und 1989 umbenannt. Priorität hatte die Tilgung von Nazi-Namen und solchen, die mit Militarismus, Kaiserreich und Weltkriegskult verbunden waren. Anfangs geschah dies auf Befehl der Alliierten durch den Gesamtberliner Magistrat, auch mit Befragung der Bevölkerung. Nach der Teilung benannte der Ostberliner Magistrat weitgehend in Eigenregie. Nur einmal, zu Beginn der 50er Jahre, überliefern Geschichtsbücher Proteste von Studenten – gegen die Umbenennung der Dorotheenstraße in Mitte.
Die neun Straßen, die überdauerten, befinden sich im von Kriegszerstörungen und Nachkriegsabbruch relativ unversehrt gebliebenen Teil Friedrichshains, südlich und nördlich der Frankfurter Allee. Mangels baulicher Veränderungen gab es auch keinen davon erzeugten Bedarf an ideologischer Neudefinition des Raums. Es sind meist kleinere Straßen, die längste ist die Grünberger, benannt nach kleinen bis mittelgroßen Provinzstädten. Möglicherweise waren sie zu geringe Störfaktoren, um den Aufwand einer Umbenennung zu betreiben. Vielleicht spielten materielle Fragen eine größere Rolle als ideologische Hygiene, gerade in den klammen Zeiten der frühen 50er, als Menschen Hunger litten. Vielleicht ging es aber auch darum, ein Gleichgewicht zu finden: einerseits politische Signale an den polnischen Nachbarn zu senden, andererseits das Thema Vertreibung und Ostgebiete zu umschiffen. Dabei war das Auslöschen der Namen ein indirektes Signal. Als Freundschaftsgeste zelebriert wurde im März 1950 die Benennung der alten Memeler in Marchlewskistraße, nach dem deutsch-polnischen Arbeiteraktivisten. Bei der Einweihung waren Staatsgäste der Polnischen Arbeiterpartei anwesend.
1991 führten auch außenpolitische Überlegungen dazu, dass die alt-ostdeutschen Straßen nicht rückbenannt wurden, trotz der anti-kommunistischen und restaurativen Straßenumbenennungswelle in Ostberlin. Nur die Danziger Straße kehrte zurück, auch wenn die damalige SPD im Bezirk die ostdeutschen Namen rund um den Ostbahnhof mit Verweis auf „die historische Entwicklung des Stadtbezirks“ wiederherstellen wollte. Der damalige Bezirksbürgermeister lehnte dies ab: er wolle nicht das Verhältnis zu den östlichen Nachbarn belasten. Das war durchaus umsichtig, denn in Europa herrschte Furcht vor dem wiedervereinigten Deutschland.
Die Namen repräsentierten damals noch deutsche Territorialansprüche auf polnische Gebiete. Die Polen waren sich nicht sicher, ob die Deutschen ihre Häuser nicht zurückfordern würden. Haben sich diese Ansprüche heute auf eine erinnerungspolitische Ebene verlagert? Oder können die Namen einen Anstoß bieten, eine herrschaftsfreie Beziehung zum Osten Europas, aufzubauen?
Die Orte sind nicht allein Teil deutscher Geschichte. In Graudenz, Dirschau, Konitz, Proskau und anderswo lebten Polen und Deutsche, Juden und Kaschuben, Schlesier, Protestanten und Katholiken nebeneinander. Diese unscheinbaren Namen halten ein Gedächtnis an ein multikulturelles Mitteleuropa wach, das im 20. Jahrhundert zerstört wurde.
Immerhin beschäftigen sich mittlerweile viele Menschen im Norden und Westen Polens begeistert mit der Vorkriegsgeschichte ihrer Heimatorte. Die deutschen Namen sind nicht mehr tabu oder bedrohlich, sondern sind vielen Identifikationsmerkmal. Vielleicht könnte es so selbstverständlich werden, die polnischen Namen richtig auszusprechen wie die deutschen Namen zu nennen: Wrotz-waff und Gdajnsk genauso wie Kuods-ko, Tscheff, Schie-lona Gura, Ka-dinny, Kross-no, Cheu-nietze, Gru-dschjonts, Dwhu-schegg und Prusch-kuff.
Nancy Waldmann |
Dlaczego one nie zniknęły
Ulice Friedrichshainu
pamiętają nazwyZmiany nazw ulic są sprawą sporną. Taka ingerencja irytuje, jest czymś niecodziennym. Przez nią nazwa nabiera nowej, symbolicznej wartości. „Historii nie możecie wymazać“, tak odpowiadają czȩsto przeciwnicy zmian nazw. Czy chodzi im o historiȩ jakiejś szczególnej osoby, miasta, wydarzenia, do którego nazwa nawiązuje? Miasto Zieloną Górȩ? Komunistȩ Marchlewskiego? Czy raczej sam akt nadania nazwy, kulturalną i polityczną tożsamość, przez którą zdecydowano zwrócić uwagȩ na miasto Zieloną Górȩ lub na Marchlewskiego w miejscu publicznym? Czy nazwy to relikty? Czy też świadomie postawione pomniki, jednak nie pomniki przeszłości, tylko przemijającej tożsamości społeczeństwa?
Czȩsto są i jednym i drugim, przeważnie jednak jeszcze czymś wiecej. Albowiem nie za każdym razem, kiedy zmienia się duch czasu lub pada reżim, zmienia siȩ także nazwa ulicy. Jednak jej znaczenie, jej kontekst może siȩ zmienić lub rozszerzyć. Tych dziewiȩć ulic dowodzi tego pod wieloma wzglȩdami. I w tym właśnie leży sedno tego projektu: aby zrozumieć konteksty i poszerzyć perspektywę. Nie mamy zamiaru, zmieniać nazw, tylko zastanawiamy siȩ, dlaczego te „polskie“ ulice z niemieckimi nazwami jeszcze istnieją w tej dzielnicy? Co one teraz znaczą? To też jest kwestia sporna.
Friedrichshain był po Drugiej Wojnie Światowej czȩścią Berlina Wschodniego i na jego terenie znajdowały siȩ ówczas jeszcze inne ulice nawiązujące do miejscowości na Śląsku, na Pomorzu, w Wielkopolsce, w Nowej Marchii, w Prusach Zachodnich lub Wschodnich. Dlaczego zmieniono nazwy ulic Memeler, Tilsiter, Posener, i Breslauer Straße (Niemeńskiej, Tczewskiej, Poznańskiej i Wrocławskiej)? A dlaczego nie ulic Proskauer-, Graudenzer-, i Krossener Straße (Prószkowskiej, Grudziąckiej i Krośnieńskiej)?
Od 1945 roku i umowy jałtańskiej i poczdamskiej, a po czȩści już od lat 1919/20, miejscowości te nie należały już do państwa niemieckiego, stały siȩ polskie lub sowieckie. Niemcy i ci którzy byli za takich uważani, zostali zmuszeni opuścić ich rodzinne miejscowości. Nazwy ulic na Friedrichshainie nie straciły przez to znaczenia. Aczkolwiek psuły doskonały wizerunek „granicy pokoju na Odrze i Nysie“, który starała siȩ stworzyć NRD.
Socjalistyczna Partia Jedności Niemiec ostentacyjnie ogłaszała siȩ za odstąpieniem terenów. Już w 1950 roku podpisała układ zgorzelecki z Polską, w którym rezygnowała z roszczeń co do terenów na wschód od Odry i Nysy, inaczej niż RFN, która zwlekała z taką umową aż do czasu po zjednoczeniu. Ta polityka, później nazwana „przyjaźnią nakazaną“ pomogła Europie, wstrząśniȩtej morderczą „polityką Lebensraumu“, wojną, ludobójstwem i przymusową migracją, odzyskać spokój. Można też powiedzieć, że była ona dalszym krokiem do zerwania z kolonializacją Wschodu, trwającą już od czasów Zakonu Krzyżackiego, którą w czasach Cesarstwa, lub nawet już wcześniej zachwalano jako „niemieckie osiągniȩcia cywilizacyjne“.
Prawdopodobnie rezygnacja z terenów wschodnich spotkała siȩ pośród ludności NRD z nie wiȩkszą akceptacją, aniżeli w Niemczech Zachodnich. W czasach powojennych w NRD znajdowało siȩ ponad cztery miliony „przesiedleńców“ (Umsiedler), oraz „nowych obywateli“ (Neubürger). Te określenia, wprowadzone przez kierownictwo partii, miały zapobiec ewentualnym konfliktom, a przemoc, której zaznali ci ludzie, stała siȩ tematem tabu. Wiȩkszość z nich określała siebie samych jako wysiedleńców, w najlepszym przypadku jako uciekinierów. Ten kto mówił o tym publicznie, stawał siȩ podejrzany, kto wymawiał nazwy takie jak „Śląsk“, był podejrzewany o rewanżyzm i o wrogie, pro-zachodnioniemieckie nastawienie. Życiorysy nieomal jednej czwartej ludności przestały istnieć w oficjalnym kontekście, albowiem wspomnienia te nasuwały na myśl wypȩdzenia.
Pośrednio nazwy ulic w dzielnicy Friedrichshain również wywoływały skojarzenia z czymś utraconym, przypominały dawne miasta niemieckie. Już po Pierwszej Wojnie Światowej czȩść nazw zaczȩto postrzegać w tym kontekście „straconego“, lub „zagrożonego niemieckiego wschodu“, po tym jak czȩści terytorium Rzeszy z miastami takimi jak Poznań bądź Grudziądz zostały odstąpione Polsce a inne miasta zbliżyły siȩ do granicy ówczas nieprzyjacielskich polskich sąsiadów. W związku ze znienawidzonym traktatem wersalskim, niemieckie nazwy w miejscach publicznych rodziły tendencje do rewizji traktatu.
Pierwotnie nawiązywały one po prostu do miejscowości rodzinnych mieszkańców. Od lat 1870ych do Berlina, który rósł w zawrotnym tempie, przybywała masa imigrantów. Na osiedlu z domami czynszowymi na Friedrichshainie, wybudowanymi według planu Hobrechta z roku 1862, powstały mieszkania dla setek tysiȩcy nowych przybyszy ze wschodnich terenów Rzeszy Niemieckiej. Tych dziewiȩć ulic powstało miȩdzy latami 1881 a 1912, a o ich nazwach decydował, tak jak to było wtedy przyjȩte, dekret królewski.
Imigranci wysiadali z pociągu na dawnym Ostbahnhof (dworcu wschodnim) na Küstriner Platz (dziś Franz-Mehring-Platz), końcowej stacji Kolei Wschodniej, łączącej Königsberg, dziś Kaliningrad ze stolicą. Później kolej dochodziła do Schlesischer Bahnhof (dworca Śląskiego), dzisiejszego Ostbahnhof, dokąd dojeżdżały pociągi z Wrocławia. Wiȩkszość tych ludzi nie miała wiele przy sobie, z początku osiadali w dzikiej okolicy dookoła Dworca Wschodniego, wielu z nich tam pozostawało. Na osiedlu były domy publiczne, palarnie opium i szalały bandy wymuszające haracze, ale istniały także instytucje publiczne i teatry. W późniejszych czasach oddziały SA i komuniści staczali tu ze sobą bitwy uliczne. Historycy raz nazywają tę dzielnicȩ „dzielnicą Bałtów“ („Baltenviertel“), a raz „dzielnicą Wschodniopruską“ („Ostpreußenviertel“).
Na początku lat 50ych właśnie to siedlisko konfliktów społecznych zaprojektowano na nowo pod wzglȩdem urbanistycznym, i dokonano gruntownego przeglądu nazw pod wzglȩdem politycznym. Według historyka Detlefa Krenza partii chodziło o „pacyfikacjȩ społeczeństwa“ w tej okolicy, która była znana jako miejsce walki klas. W trakcie pierwszej fali zmian nazw w latach 1950/51, która zaczȩła siȩ już niewiele tygodni po podpisaniu układu zgorzeleckiego, Posener Straße (ulica Poznańska) stała siȩ na przykład Wedekindstraße (ulicą Wedekinda), a Breslauer Straße (ulica Wrocławska) przemieniła siȩ w Am Ostbahnhof (Przy Dworcu Wschodnim), który wcześniej nazywał siȩ Schlesischer Bahnhof (Dworzec Śląski). Ulica Bromberger Straße stała siȩ Helsingforser Straße, a Memeler Straße (Niemeńska) otrzymała nazwȩ Marchlewskistraße. Jednak nadal tolerowano nazwȩ ulicy Pillauer Straße, pomimo iż w Piławie/Bałtijsku mieściła siȩ najdalej na zachodzie położona baza floty sowieckiej. Zachowały siȩ także nazwy mniejszych uliczek, które zwracały uwagȩ na miejscowości lub osobowości (Simon Dach) z krainy Niemna, która teraz była sowiecka. Graudenzer Straße (Grudziądzka) zachowała siȩ, aczkolwiek została już w roku 1952 zabudowana nowoczesno-socjalistycznie w trakcie Narodowego Programu Odbudowy. Zmiana jej nazwy była już postanowiona przez magistrat Berlina, ktory wtedy nie był jeszcze podzielony, jednak nie została nigdy wprowadzona.
Motywy i powody zmiany nazw są czȩsto wieloznaczne. Wspomniane miasta były z punktu widzenia ówczesnych urzȩdników NRD miastami „zła“ : Poznań reprezentował niemiecko-polski antagonizm, Bydgoszcz krwawą niedzielȩ, rzeka Niemen nasuwała im na myśl „Pieśń Niemców“ i wielkoniemieckie marzenia o zjednoczeniu, a Wrocław, który w 1945 roku miał być trzymany „do ostatniego człowieka“, „wojnȩ totalną“.
Również przestronna ulica Danziger/Elbinger (Gdańska/Elbląska) na północnym Friedrichshainie przywodziła na myśl newralgiczne miejsca w Polsce, w których pamiȩć była nadal żywa a czȩsto bolesna. Jako że ważne połączenia drogowe były zastrzeżone przewodnikom robotniczym lub lewicowym wizjonerom, ulica ta została zadedykowana sekretarzowi kominternu Georgiowi Dimitrowowi.
Zmiana dedykacji Küstriner Platz (placu Kostrzyńskiego) na rzecz marksistowskiego Autora Franza Mehringa w roku 1971, idąca w parze z budową nowego budynku domu wydawniczego gazety partyjnej „Neues Deutschland“, była zakończeniem przebudowy starej dzielnicy migrantów. Artykuł w gazecie z 22 kwietnia 1971 roku stawia to wydarzenie w kontekście historycznym i mówi o miejscu, w którym nie tylko „doświadczono głȩbokiej nȩdzy, ale też ciȩżkich walk klas“, a w którym teraz „dziennikarze ND wprowadzają siȩ do nowoczesnych pomieszczeń, wyposażonych w praktyczny i bardzo sprawny sprzȩt“. Tak wiȩc stare czasy, z którymi także kojarzyło siȩ zniszczone pruskie miasto Kostrzyn ze swoją twierdzą, leżące teraz po drugiej stronie Odry, zdawały siȩ ostatecznie zapomniane.
W sumie pomiȩdzy 1945 a 1989, zmieniono nazwy 39 ulic i placów na Friedrichshainie. Priorytetem było wymazanie nazw nazistowskich i takich, które wiązały siȩ z militaryzmen, Cesarstwem i kultem wojny światowej. Stało siȩ to na rozkaz aliantów i przez dekret Magistratu Ogólnoberlińskiego, lecz także po przeprowadzeniu ankiety wśród ludności. Po podziale Magistrat Wschodnioberliński nadawał nazwy niemal całkiem na własną rȩkȩ. W książkach historycznych znajdujemy tylko jeden przypadek protestu studenckiego z początku lat 50ych przeciw zmianie nazwy Dorotheenstraße w dzielnicy Mitte.
Tych dziewiȩć ulic, które przetrwały, znajduje siȩ w stosunkowo nienaruszonej wojną i powojennym burzeniem czȩści Friedrichshainu, na południe i na północ od Frankfurter Allee. Ze wzglȩdu na brak zmian w zabudowie nie zaistniała też potrzeba, aby zmieniać nazw z ideologicznych powodów. Wiȩkszość z nich to mniejsze ulice, najdłuższa to Grünberger Straße (Zielonogórska). Noszą one nazwy małych lub średnich miast na prowincji. Być może nie przeszkadzały tak naprawdȩ i nie zadano sobie trudu aby je pozmieniać. Być może wzglȩdy materialne odgrywały wiȩkszą rolȩ aniżeli ideologia, zwłaszcza w czasach nȩdzy w latach 50ych, kiedy to ludzie cierpieli z głodu. Może jednak chodziło też o równowagȩ: aby z jednej strony wysłać sygnał polityczny pod adresem polskich sąsiadów, a z drugiej strony ominąć temat wypȩdzenia i terytoriów wschodnich. Wymazywanie nazw było faktycznie pośrednim sygnałem. W marcu 1950 roku, dawnej ulicy Memeler Straße (ulicy Niemeńskiej) nadano imię Marchlewskiego, niemiecko-polskiego działacza ruchu robotniczego. Zmianę tą uważano za gest przyjaźni, a na uroczystość z tej okazji zostali zaproszeni przedstawiciele władz państwowych, członkowie Polskiej Partii Robotniczej.
Rownież w latach 1991/92 rozważania dotyczące polityki zewnȩtrznej doprowadziły do tego, że stare wschodnio-niemieckie ulice nie zostały znów nazwane po staremu, pomimo antykomunistycznej fali zmian nazw w Berlinie wschodnim. Tylko Danziger Straße (ulica Gdańska ) powróciła, chociaż ówczesna partia SPD chciała ponownie wprowadzić wschodnio-niemieckie nazwy na osiedlu przy Dworcu Wschodnim, wskazując na „historyczny rozwój dzielnicy“. Ówczesny burmistrz rejonu odmówił jednak, nie chcąc obciążać relacji ze wschodnimi sąsiadami. Było to rozważne, jako że w Europie panował lȩk przed zjednoczonymi Niemcami.
Nazwy wtedy jeszcze kojarzyły siȩ z niemieckimi roszczeniami co do polskich terenów. Polacy nie byli pewni, czy Niemcy nie bȩdą żądać zwrotu swoich domów. Czy dzisiaj roszczenia nie dotyczą raczej polityki, albo pamiȩci? Czy nazwy mogą przyczynić siȩ do pokoju i do pozbawienia wzajemnych stosunków z Europą Wschodnią woli dominacji?
Te miejsca należą nie tylko do niemieckiej historii. W Grudziądzu, Tczewie, Koninie, w Prószkowie i w innych miastach żyli obok siebie zarówno Polacy jak i Niemcy, Żydzi, Kaszubi, Ślązacy, protestanci i katolicy. Te niepozorne nazwy przechowują pamiȩć wielokulturowej Europy, która została zniszczona w 20ym wieku.
Tymczasem jednak, wiele ludzi na północy i na zachodzie Polski z wielkim entuzjazmem zajmuje siȩ przedwojenną historią ich miejscowości rodzinnych. Niemieckie nazwy nie są już zakazane, nie budzą grozy, są raczej cechami identyfikacyjnymi. Czy prawidłowa wymowa polskich nazw miejscowości w Niemczech nie mogłaby siȩ stać tak samo oczywista, jak używanie ich niemieckich odpowiedników?
Nancy Waldmann |
